Toen ik jong, maar ook later toen mijn kinderen jong waren, was ik verslingerd aan sprookjes. De combinatie van een spannende verhaallijn, een of meer dramatische gebeurtenissen en een moraal in het verhaal deden mij iedere keer weer naar dat dikke boek grijpen. Mannetje Timpetee, de wolf en de zeven geitjes, of roodkapje, net als veel mensen kan ik ze wel dromen.
Van origine heeft het woord robot ook veel met een sprookje te maken. De uitvinder van het woord was de Tsjechische schrijver Karel Čapek. Zo’n honderd jaar geleden wekte hij in zijn toneelstuk Rossum’s Universal Robots uit protoplasma kunstmatig wezens tot leven. Wat deze automaten als eerste deden was het gebruik van geweld afkijken van zijn menselijke scheppers. Het drama loopt uiteindelijk toch nog goed af, want een mannetjes- en vrouwtjesrobot besloten dat verliefd worden toch een hoger en beter doel dient dan geweld.
Fantasie
De vele verhalen over robotisering die op dit moment opduiken in de IT en het grotere geheel van de economie hebben veel kenmerken van een sprookje. De voorspellingen wat robots ons gaan brengen, prikkelt de fantasie en ze hebben een sterk dreigende lading. Zo stelde Joseph Reger, CTO van de Emeia organisatie binnen Fujitsu, kortgeleden tijdens een bezoek aan Nederland, dat de kunstmatige intelligentie die neurale netwerken brengt, veel werkgelegenheid gaat kosten. Van repetitieve werkzaamheden tot hoogwaardig kenniswerk, geen beroep zal gespaard blijven. Bots kunnen op dit moment in tal van kennisdomeinen autonoom beslissingen nemen op basis van bekende en onbekende patronen. Beter en sneller dan de mens en met een snelle terugverdientijd. De kans is reëel dat werkgevers hier in toenemende mate voor zullen kiezen.
Zo ver is het nog niet. Op dit moment hebben bots nog zo hun beperkingen. Ze kennen de ins en outs van één specialisme, maar gaan onderuit zodra ze zich in een voor hen vreemd kennisdomein begeven. Een volgende stap in de evolutie van robots is algemene intelligentie, waarbij zij net als de mens goed staande weten te houden op onbekend terrein. De overtreffende trap komt als kunstmatige intelligentie zelfstandig innovatie op tal van terreinen vorm gaat geven. Op dat moment zijn mensen ook in dat creatieve proces van vernieuwing niet meer nodig.
Was er nou maar net als in het sprookje van de wolf en de zeven geitjes een oplettende moeder die de geitjes redde door de buik van de gulzige wolf open te snijden. De moraal is het element uit sprookjes die op dit moment ontbreekt aan de vele verhalen over robotisering. Wat is goed, wat is kwaad en welke heldendaad gaat het sprookje van de robot redden? Reger van Fujitsu doet een goede poging door te stellen dat de inzet van robotisering in kenniswerk regulering nodig heeft.
Transparant
Regulering moet allereerst transparantie bieden. Het script van bots, de routines en de gehanteerde algoritmes in het neurale netwerk zijn erop ingesteld om optimaal te leren in een specifiek kennis domein. Maar hoe die kennis precies tot stand komt in zo’n neuraal netwerk is niet transparant. In tegenstelling tot oudere vormen van bot scripting bevindt deze kennis zich niet in de regels softwarecode, die een bot aansturen. De beslissingspatronen zijn nauwer verweven met de data dan het kennissysteem zelf. Overheden moeten om die reden opleggen dat bots transparant zijn over de manier waarop hun beslissingen tot stand komen.
Ook op andere terreinen moet het menselijk belang niet uit het oog verloren worden. Hoe ver wil je gaan met de invoering van deze technologie? Wil je alleen de kosten van een transactiesysteem optimaliseren of ben je erop uit om een toekomstige bank te ontwerpen zonder werknemers? Het is belangrijk in een vroeg stadium na te denken over de impact van robotisering op de werkgelegenheid vindt ook Martin Ford, een Amerikaanse econoom die in zijn boek ‘Rise of the robots, technology and the threat of a jobless future’ aandacht vraagt voor de keerzijde van kunstmatige intelligentie. De mens heeft zich altijd kunnen aanpassen aan technologische vernieuwingen. Dit keer is het anders nu technologie zelf in staat is om te denken en te leren als een mens. Dat maakt deze innovatie zo radicaal anders. Amerikaan Ford is voorstander van een universeel basisinkomen.
De komst van algemene kunstmatige intelligentie die in iedere context zelfstandig de juiste informatie verzamelt en daarnaar handelt, laat nu misschien nog even op zich wachten. Dat gaat niet lang meer duren, waarschuwen kenners als Reger en Ford. Daarom is nu actie nodig nog voordat werk voor een belangrijk deel overgenomen wordt door robots. Er moet een ethisch kader komen dat morele normen en waarden rond de inzet van robots benoemt en bespreekbaar maakt. Alleen op deze manier kun je de mens centraal blijven stellen.
Het zou mooi zijn als de verhalen over robotisering meer doorspekt raken van morele uitspraken, zodat we op een voor een sprookje gebruikelijke manier kunnen eindigen. De robot deed het werk, zodat de mens met een gerust hart achterover kon leunen. En ze leefden nog lang en gelukkig..